14 noyabr – Xalqaro logopedlar kuni, bu sohada faoliyat yuritayotgan logopedlar, defektologlar va mutaxassislarning kasb bayrami. So‘nggi paytlarda ko‘plab ota-onalar farzandining kech gapirayotganidan shikoyat qilmoqdalar va nutq terapevtiga murojaat qiladiganlar soni ko‘paygan. Xususan, autizm, disleksiya, til rivojlanishining kechikishi kabi holatlar tez-tez uchrab turadi. “Bolaning gapirish qobiliyati uning yoshiga mos keladimi? Bolaning tili o‘z vaqtida chiqishi uchun nima qilish kerak?" Bu savollarga batafsilroq Qozog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tibbiyot markaziga qarashli “Qarlig‘ash” bolalar bog‘chasi logopedi Maxabbat To‘lemisova javob berdi.

– Bunga ishonch hosil qilish uchun rivojlanishning bir qancha muhim belgilari va bosqichlariga e’tibor qaratish lozim. Har bir bola mustaqil ravishda rivojlanadi, lekin umuman olganda, bir nechta omillarga e’tibor berish kerak. Bir yoshga to‘lgunga qadar bola birinchi tovushlarni chiqara boshlaydi va atrof-muhitga ta’sir qiladi (shivirlash, bidirlaydi). Kattaroq yoshda bola onasi, otasi va oila a’zolarini (onasi, otasi, singlisi) ismini aytishni boshlaydi. Ikki yoshda bola ikki so‘zdan iborat jumlalarni aytishi mumkin, masalan, "Menga suv bering", "Men olma yeyman". Uch yoshda bolaning so‘z boyligi 150-200 so‘zga etadi, jumlalar murakkablasha boshlaydi. Misol uchun, u "Dada, men olma yeyman" kabi to‘liq jumlalarni ishlatishi mumkin. 4-5 yoshda – bolaning nutqi aniq va tushunarli bo‘ladi. U bir necha jumladan iborat hikoyalar yaratishi, savollarga to‘liq javob berishi mumkin.

Bolaning so‘z boyligi turli sohalarni qamrab olishi kerak: hayvonlar, odamlar, ovqatlar, ranglar, tana a’zolari, harakatlar va boshqalar. Bola nafaqat o‘rganilgan yangi so‘zlarni tushunishi, balki ulardan foydalana olishi kerak. Agar bola ko‘rgan yoki his qilayotgan narsa haqida o‘z fikrlarini ifoda eta olsa, bu uning tushunishi va so‘z boyligi rivojlanayotganligini ko‘rsatadi.

– Buning uchun bolaning til rivojlanishini doimiy ravishda kuzatib borish muhim. Agar biron bir holat kuzatilsa, nutq terapevtiga erta murojaat qilish yaxshiroqdir. Agar bola 2-3 yoshgacha oddiy so‘zlarni gapirmasa, 3 yoshgacha jumlalarda gapira olmasa, 3 yoshdan katta bola tovushlarni tushunmasa yoki to‘g‘ri talaffuz qila olimasa, ko‘pincha so‘zlarni buzsa yoki tez-tez xato qilsa, u nutq terapevtiga borish kerak.

– Bolaning so‘z boyligini, nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishning samarali usullari mavjud. Bolada tinglash va nutq qobiliyatini shakllantirish uchun birinchi navbatda kitob o‘qish, ertak tinglash yaxshidir. Bolalar o‘zlarining yosh darajasiga qarab qiziqarli kitoblarni o‘qishlari, har bir yangi so‘zning ma’nosini tushuntirishlari va syujet bilan bog‘liq oddiy savollarni berishlari kerak. Shunday qilib, bola yangi so‘zlarni o‘rganadi va jumlalarni to‘g‘ri tuzishni o‘rganadi.

Bolaning fikrlash qobiliyatini, til qobiliyatini rivojlantirish uchun “Bu nima?”, “Qanday rang?” kabi oddiy savollarni berishingiz kerak. Bu usul bolaga atrof-muhitni tushunishga va har bir obyektning xususiyatlarini farqlashga yordam beradi. Bundan tashqari, savollarga javob berish orqali bola o‘z fikrlarini ifodalashni va nutq tuzilmalarini shakllantirishni o‘rganadi.

Bolaning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun turli o‘yinlardan foydalanish mumkin. Masalan, rasmlar yordamida so‘zlarni takrorlash, tovushlarni farqlash, topishmoqlar yechish kabi o‘yinlar bolani faol fikrlashga, to‘g‘ri ovoz berishga o‘rgatadi. Bu o‘yinlar nafaqat nutqni o‘rgatadi, balki bolaning xotirasini ham rivojlantiradi.

– Mashqlar natijasi darhol ko‘rinmasligi mumkin, lekin muntazam ravishda ishlasangiz, bir-ikki oy ichida ijobiy o‘zgarishlar sezilishi mumkin. Ba’zida nutq buzilishining og‘ir shakllarida sezilarli natijalarni ko‘rish uchun bir necha oy yoki undan ko‘proq vaqt kerak bo‘ladi. Ayniqsa, aqliy va nutq rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun uzoq muddatli va muntazam ravishda logoped bilan ishlash juda muhimdir. Vaqt o‘tishi bilan bola asta-sekin tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z boyligini kengaytirish, gap tuzish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi va nutqida yaxshilanishni ko‘rsatadi.

Doimiy mehnat va sabr-toqat tufayli bola nutq qobiliyatini oshiradi, ijtimoiy muhitda o‘zini erkin ifoda eta oladi.

– Bolalarning til va nutq qobiliyatini rivojlantirish faqat logoped faoliyati bilan cheklanib qolmaganligi sababli, logopediyada ota-onalarning roli juda katta. Ota-onalar bu jarayonda faol ishtirok etadilar. Ularning roli bir necha yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:

Ota-onalar bolalari bilan uyda terapiyada o‘rganilgan usullarni muntazam ravishda mashq qiladilar, bu esa ko‘nikmalarni mustahkamlashga yordam beradi. Ota-onalar bolaning til rivojlanishidagi o‘zgarishlar va taraqqiyotni kuzatib boradilar, nutq terapevtiga bolaning ahvoli haqida xabar beradilar va terapiya natijalarini muhokama qiladilar. Bu nutq terapevtiga terapiya usullarini kerak bo‘lganda o‘zgartirish imkonini beradi. Ota-onalar bolani nutq terapiyasi mashg‘ulotlariga rag‘batlantiradilar. Bu darsga qiziqishni oshiradi va bolaning rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Ota-onalar bolalar uchun til muhitini yaratishlari va boy til fondini yaratishga harakat qilishlari kerak. Buning uchun ular bola bilan ko‘p gaplashishlari, yangi so‘zlar va til tuzilmalaridan foydalanishlari kerak.

– Uyda ota-onalar bolalarga turli yo‘llar bilan yordam berishlari mumkin. Eng muhimi, bolaning rivojlanishi va ta’limini, umumiy farovonligini qo‘llab-quvvatlashdir. Ota-onalar bolaning his-tuyg‘ularini tushunish, uni tinglash, tushunishni ko‘rsatish va uni rag‘batlantirish orqali bolaga ishonchni uyg‘otadi va uning o‘z kuchiga ishonishiga yordam beradi. Uning yutuqlarini ham qayd etish kerak.

Bundan tashqari, ota-onalar bolaga sevgi, hurmat va tushunish ko‘rsatishi va uning shaxsiyatini rivojlantirishga yordam berishi mumkin.

– Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, so‘nggi yillarda logopedlarga murojaat etuvchilar soni ko‘paygan. Ayniqsa, bolalar va o‘smirlar orasida nutq va tilni rivojlantirishga talab yuqori. Bolalarda nutq buzilishlarining ko‘payishi kuzatilmoqda, ayniqsa autizm, disleksiya, nutqning kechikishi tez-tez uchraydi.

Bundan tashqari, kattalar orasida nutq terapiyasiga bo‘lgan talab ortib bormoqda, bu ayniqsa insult yoki asab tizimiga ta’sir qiluvchi boshqa kasalliklardan keyin tiklanish davrida namoyon bo‘ladi.

– Televizor va smartfonlardan foydalanish til rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, lekin buni darhol til rivojlanishining kechikishining asosiy sababi deb atash to‘g‘ri emas. Multfilm va dasturlarni smartfon yoki televizorda uzoq vaqt tomosha qilish bolaning so‘z boyligi rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Chunki bola ko‘pincha ekran qarshisida passiv tinglovchi sifatida o‘tiradi, boshqa tildagi multfilm va ko‘rsatuvlarni tomosha qilish esa ona tilida so‘z boyligi va so‘zlash qobiliyatiga xalaqit berishi mumkin.

Til birinchi navbatda ijtimoiy muloqot orqali rivojlanadi, shuning uchun ekran oldida juda ko‘p vaqt o‘tkazish bu shovqinni cheklaydi. Shu bois, ota-onalar farzandlarining televizor ko‘rish vaqtini cheklab qo‘yishlari, qaysi dasturlarni ko‘rishiga jiddiy e’tibor qaratishlari va faqat cheklangan vaqt davomida ko‘rsatishlari kerak.