Bolani oʻqishga qiziqtirishda nima uchun mukofotlar bilan ragʻbatlantirish ish bermaydi, uning oʻrniga qanday yoʻl tutish kerakligini bilmoqchi boʻlsangiz, quyidagi tavsiyalari siz uchun.

Ichki motivatsiya haqida kamdan-kam bosh qotiramiz. Bizning samimiy xohish-istaklarimiz, holatimizni tushuntirish uchun birgina soʻz etarli - "istayman". Bolalar oʻzlariga yoqadigan guruhning qoʻshigʻini bajonidil tinglashadi, oʻz qoʻllari bilan biror narsa yasashadi yoki sarguzasht romanlar oʻqishadi, chunki ularga shunday qilish yoqadi.

Tashqi motivatsiya har xil boʻladi - choʻntak pullaridan tortib, to maktabdagi baholargacha. Buni bir gap bilan izohlash mumkin: "Mana bunday qilsang, buni qoʻlga kiritasan".

Psixolog Alfi Kon "Mukofot bilan jazolash" kitobida nafaqat ota-onalarni, balki oʻqituvchilarni ham turli imtiyozlarni qoʻllashdan ogohlantiradi. Baʻzi ota-onalar farzandi yaxshi oʻqishi uchun hayvonot bogʻiga olib borishni vaʻda qilishadi, boshqalari qimmatbaho gadjetlarni xarid qilishadi va hatto pul ham berishadi. Muammo shundaki, bu usul ish bermaydi: oʻquvchi shunday oʻqishda davom etaveradi, boz ustiga, vaʻda qilingan narsaga erisha olmagani uchun yaqinlaridan xafa ham boʻladi!

Oʻqituvchilar koʻrinishidan olijanob usullar bilan ishtiyoqni oshirishga harakat qilishadi: turli maqomlar (oyning eng yaxshi oʻquvchisi) joriy qilishadi, yaxshi oʻqiydiganlar uchun imtiyozlar yaratishadi. Koʻpincha shunday boʻladi: oyning eng yaxshi oʻquvchisi asosan bir oʻquvchi boʻladi, imtiyozlar esa odatda tarkibi oʻzgarmaydigan oʻquvchilar doirasiga beriladi. Qolgan oʻquvchilar esa oʻzlarini omadsizdek his qilishadi.

Nima uchun tashqi motivatsiyani oshirish ish bermaydi?

Biz "Mana bunday qilsang, buni qoʻlga kiritasan", degan paytimizda bola dastlab vaʻdani ishtiyoq bilan qabul qiladi. Shu bilan birga, unda oʻzini oʻzi himoyalash instinkti ham ishga tushadi.

Bola muammoni hal qilishning ijodiy usulini emas, eng ishonchli va qisqa yoʻlini izlay boshlaydi.

U oʻziga oʻzi savol beradi: "Tavakkal qilib, nazorat ishini oʻzim yozishimga ne hojat? Yaxshisi, aʻlochilardan koʻchirib olaman, shunisi ishonchliroq". Qarabsizki, maqsadlar oʻzgarishi roʻy beradi: bilim olish uchun oʻqish emas, mukofot olish uchun oʻqish.

Tashqi motivatsiya zoʻr ishlashi mumkin, faqat ichkisi bilan birga. U oʻz-oʻzidan oldinga harakatlanmaydi, shunchaki "ishni uddalash", tezroq xohlagan narsasiga erishishga majbur qiladi.

Oʻqishga boʻlgan qiziqishga nima taʻsir qiladi?

Kon motivatsiyaga taʻsir koʻrsatuvchi uch omilni ajratadi:

1. Kichik yoshdagi bolalar oʻqishga tayyor va ular buning uchun hech narsa talab qilishmaydi. Ularda ichki motivatsiya kuchli rivojlangan boʻladi: ular oʻzlariga qiziq boʻlgani uchun ham oʻqib oʻrganishadi.

2. Ichki motivatsiyani saqlab qola olgan bolalar samarali oʻqishadi. Qolganlarni esa uddalay olmaydi deb hisoblashadi, biroq bunday emas. Baʻzi maktab oʻquvchilari faqat past baho olishsa-da, boshqa sohalarda oʻzlarini ijobiy namoyon etishadi. Masalan, sevimli xonandasining oʻnlab qoʻshiqlarini yoddan bilishadi (matematikada esa koʻpaytirish jadvalini eslay olishmaydi). Yoki fantastikani berilib oʻqishadi (klassikaga esa qoʻl tekkzishmaydi). Ularga shu qiziq. Ichki motivatsiyaning mohiyati ham shundadir.

3. Imtiyozlar ichki motivatsiyani yoʻqqa chiqaradi

Psixologlar Kerol Eyms va Kerol Duek ota-onalar hamda oʻqituvchilar qandaydir imtiyozga urgʻu berishganda bolalarning qiziqishi darhol soʻnishini aniqlashdi.

Nimadan boshlash kerak?

Oʻqishga motivatsiyani qaytarish — uzoq jarayon va buning muvaffaqiyati asosan ota-onaga bogʻliq. Kattalar eng avvalo uch narsa haqida bosh qotirishlari kerak: mazmun, hamkorlik va tanlov erkinligi.

 

1. Mazmun. Bola talabimizni bajarmaganida biz uning xatti-harakatlariga taʻsir koʻrsatish usullarini qidiramiz. Yaxshisi, talabingiz qanchalik toʻgʻri ekani haqida oʻylab koʻring. Farzandingiz fizikadan faqat "4" va "5" olmasa, buning hech qanday qoʻrqinchli joyi yoʻq. Bolalar "shovqin qilmaslik" borasidagi talabimizni "quloqsiz" ekanliklari uchun emas, oʻz yoshlarining psixologik xususiyatlari sababli  rad etishadi.

2. Hamkorlik. Afsuski, bola bilan muloqot qilish kontekstida bu soʻz koʻp ota-onalar uchun notanish. Biroq farzandlaringiz qancha katta boʻlganlari sari, ularni shuncha koʻp hamkorlikka jalb qilishingiz kerak. Muhokama qilish, tushuntirish berish, birga rejalar tuzish kerak. Bola bilan katta odamdek suhbatlashishga harakat qilib koʻring. 15 yoshli bolaning kosmonavt boʻlish orzusiga beeʻtibor boʻlish kerak emas. Nima uchun buning ilojsiz ekanini xotirjam oʻtirib tushuntiring. Ehtimol, oʻgʻlingiz sizning soʻzlaringiz orasidan oʻsish uchun ichki motivatsiya topa olar.

3. Tanlov erkinligi. Bola oʻzini jarayonning bir boʻlagidek his qilishi kerak, shunda u muammo echimini topishga masʻuliyat bilan yondashadi. Farzandingiz oʻzini yomon tuta boshlasa, undan buning sabablarini soʻrang. Siz "shundoq ham gap nimadaligini bilaman" deyishingiz mumkin, shunday boʻlsa-da, urinib koʻring. Ehtimol, uning javobi sizni ajablantirar.

Ichki motivatsiyani izlaymiz

Bolaning ichki holatini toʻgʻirlash oson emas, shunga qaramay, bu yoʻnalishdagi saʻy-harakatlar oʻz mevasini berishi mumkin.

1. Farzandingizni qabul qilishni oʻrganing. Masalan, qizingizning yangi imdji sizga yoqmasligi mumkin, lekin siz uni qabul qilishingiz kerak. Boshqacha aytganda, gap erkalatish emas, tushunish haqida bormoqda.

2. Samimiy suhbatlashing. Agar farzandingiz bilan qalban etarlicha yaqin boʻlsangiz, dastlab u bilan shunchaki  suhbatlashing. Uning nimalarga qiziqishi hamda oʻqishda qanday muammolar yuzaga kelayotgani haqida soʻrang. Vaziyatdan chiqish yoʻlini birga toping.

3. Bolaga hayotdagi maqsadi borasida bir toʻxtamga kelishga yordam bering. Koʻpincha ichki motivatsiya boʻlmaydi, chunki bola bu formulalar, oxiri yoʻq qoidalar va teoremalarning nima uchun kerakligini tushunmaydi. Farzandingiz maktabni tugatganidan keyin nima bilan shugʻullanishi istashi borasida bir toʻxtamga kelishi muhim. Buni tushunishga ota-ona bilan uzoq suhbatlar, professional yoʻnalish boʻyicha maslahatlar va oʻsmirlar uchun kitoblar yordam beradi.

4. Oʻquv jarayonini bolaning qiziqishlari ustiga quring. Oʻqishda bolaning samimiy qiziqishlari (ichki motivatsiyasi)ni maktabdagi darslar bilan  birlashtirishga harakat qilish kerak. Bu jarayon individual va ota-onalar tomonidan katta eʻtibor talab qiladi. Masalan, ingliz tilini sevimli filmingiz yordamida oʻrganishingiz mumkin. Kompyuter oʻyinlarini juda yaxshi koʻruvchi oʻsmirni esa dasturlash va u bilan bogʻliq bilimlar qiziqtirishi kerak.

Boladan ichki motivatsiyani tortib chiqarish — eng muhim vazifalardan biri. Zukko, dono, farzandining hayotiga samimiy qiziqadigan ota-ona uchun esa bu muammo emas.